چالشها و دورنمای فناوری بیم (BIM) در ایران
اسفند ماه سال جاری نخستین دوره کنفرانس بین‌المللی مدلسازی اطلاعات ساختمان (BIM) برگزار خواهد شد. برگزاری این کنفرانس نشان از موج جدید توجه فعالان عرصه ساخت‌وسـاز کشور به این فـناوری نوظهـور در حوزه مدیریت و مهندسی دارد. فـناوری که در ده سال گذشته صنعت ساخت‌وســاز جهان را متحول کرده است. به مناسبت برگزاری این رویداد تأثیرگذار به سراغ مجتبی عزیزی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و دبیر علمی کنفرانس بین‌المللی مدلسازی اطلاعات ساختمان (BIM) رفتیم تا از برنامه‌ها، چالشها و چشم‌اندازهای این کنفرانس آگاه شویم.
مجتبی عزیزی توجه دوره‌ای به فناوری‌های نوین در کشور را یکی از معضلات این عرصه به شمار می‌آورند که همچون موجی زودگذر، هیجانی در فضای صنعت ساخت‌وساز ایجاد کرده و در آخر بدون اینکه اصول، زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری‌های آن دیده شود و در صنعت ساخت‌وساز تحولی مثبت ایجاد کند، باعث از بین رفتن ماهیت و عملکرد مثبت این مفاهیم نوین می‌شود. ایشان راهکار نهادینه شدن فناوری بیم (BIM) در ایران را تدوین دقیق اسناد بالادستی و گواهینامه‌هایی می‌دانند که همچون چراغ راه، اجرایی شدن فناوری بیم در ایران را عملی کند و بر این اساس، کنفرانس مدلسازی اطلاعات ساختمان را به مثابه کارگروه فکری می‌دانند که می‌تواند بنیادهای انجمن بیم ایران را برای سیاست‌گذاری در این عرصه پی‌ریزی کند.
با نگاه به لیست اعضای شورای سیاست‌گذاری این کنفرانس به نام‌های تأثیرگذاری در عرصه‌ساخت و ساز برمی‌خوریم. این افراد با این دایره از گستردگی با چه هدفی گرد آمده‌اند؟
در 3 تا 4 سال اخیر متوجه شدیم علاقمندی به فناوری بیم (BIM) به صورت چشمگیری افزایش یافته است. نمونه آن استقبال از فراخوان کارگروه تخصصی بیم (BIM) در انجمن مدیریت پروژه بود؛ در حالیکه انتظار داشتیم تعداد محدودی به فراخوان جواب بدهند در همان هفته اول نزدیک به 200 نفر از آن استقبال کردند. هدف ما این بود که هسته مرکزی یک کارگروه فکری را در مورد ترویج فناوری بیم ایجاد کنیم. نمونه دوم نیز بررسی بود که در مورد پایان‌نامه‌های دانشگاهی انجام دادیم. جالب است بدانید در 3 تا 4 سال گذشته بالغ بر 80 مقاله و پایان‌نامه در حوزه مدلسازی اطلاعات ساختمان در کشور ارائه شده است که در مقایسه با سایر موضوعات مطرح در رشته‌های مهندسی و مدیریتی، نشان از جذابیت بالای بیم در بین دانشگاهیان دارد.
اینها همه نشان از تغییر رویکردی است که در صنعت ساخت‌وساز درحال شکل‌گرفتن است و کسی نمی‌‌خواهد از این فناوری جدید جا بماند. نظامی در حال شکل‌گرفتن است که می‌تواند یکی از بازیگران عرصه ساخت‌وساز شود. ولی با این حال این نگرانی وجود دارد که سرنوشت “مهندسی ارزش” برای فناوری بیم نیز تکرار شود. به این ترتیب که همان سال‌های اول دهه 80 که مهندسی ارزش در کشور مطرح گردید بلافاصله به خاطر جذابیت علمی و اجرایی این فناوری، اجرای آن توسط سازمان برنامه و بودجه برای پروژه‌های بالای 10 میلیارد تومان الزامی شد و این درحالی بود که زیرساخت‌های آموزشی، عملیاتی و چرخه اجرایی آن پیش‌بینی نشده بود. نتیجه این شد که بسیاری شروع به ارائه خدمات مهندسی ارزش کردند بدون اینکه هیچ نهادی مسئولیت آموزش و تأییدگذاری خدمات آن را به عهده بگیرد و بعد از مدتی مهندسی ارزش یا به شکل صوری پیاده‌سازی شد یا اینکه اثربخشی کافی نداشت. این تجربه تاریخی منجر شد که به فکر برگزاری کنفرانس مدلسازی اطلاعات ساختمان بیفتیم و این گروه را که هر کدام نماینده طیفی از فعالان صنعت ساخت‌وساز هستند به شورای سیاست‌گذاری دعوت کنیم.
هدف و رویکرد شما در این کنفرانس چیست؟
هدف اصلی و اولیه ما ایجاد همگرایی در بین همه افرادی است که می‌خواهند در حوزه فناوری بیم فعالیت کنند. این مضمون به نوعی با مفهوم مدلسازی اطلاعات ساختمان (BIM) یا فناوری بیم نیز هماهنگی دارد، چراکه یکی از کارهای اصلی این فناوری ایجاد همگرایی و یکپارچگی بین دیسیپلین‌های مختلف کاری است که در صنعت ساخت‌وساز به صورت جزیره‌ای کار می‌کنند و به‌خاطر این رویکرد بسیاری از مزیت‌های خود را از دست داده و باعث ضایع شدن منابع و هدر رفت زمان می‌شود. به این ترتیب مخاطبان ما به چهارگروه تقسیم می‌شوند: اول سازمان‌های دولتی، همانند وزارت راه و شهرسازی، سازمان برنامه و بودجه، سازمان نظام مهندسی، شهرداری و شورای شهر هستند، که این نهادها ارکان اصلی سازمان‌های دولتی کنفرانس ما را تشکیل میدهند. گروه دوم، نهادهای علمی و دانشگاهی هستند که به نوعی رشته‌های مرتبط با فناوری بیم را تدریس می‌کنند و عموماً شامل دانشکده‌های معماری، فنی و مهندسی و همچنین مدیریت پروژه می‌شوند. گروه سوم کارفرمایانی هستند که پروژه‌های بزرگ ساخت‌وساز را در دست دارند، یعنی پروژ‌ه‌هایی که ارزش پیاده‌سازی فناوری بیم در آنها وجود دارد. در نهایت گروه چهارم شامل مشاوران، مهندسان و همه پیمانکارانی می‌شود که می‌خواهند خدمات مرتبط با بیم ارائه دهند. به همین واسطه به سراغ هر چهار گروه رفتیم و هرکدام از این چهار گروه نمایندگانی در شورای سیاست‌گذاری کنفرانس دارند. خوشبختانه نمایندگان مهم هر یک از این چهار گروه نیز استقبال قابل تقدیری از این کنفرانس داشته و مشارکتی فعال در شورای سیاست‌گذاری کنفرانس دارند.
“یکی از کارهای اصلی این فناوری ایجاد همگرایی و یکپارچگی بین دیسیپلین‌های مختلف کاری است که در صنعت ساخت‌وساز به صورت جزیره‌ای کار می‌کنند و به‌خاطر این رویکرد بسیاری از مزیت‌های خود را از دست داده و باعث ضایع شدن منابع و هدر رفت زمان می‌شود.”
هدف دوم نیز همانگونه که پیشتر گفتم تجربه ناموفق مهندسی ارزش در ایران بود، تا بتوانیم با این اقدامات از تکرار آن تجربه جلوگیری کنیم.
پس با توجه به حضور این چهار گروه، کنفرانس مدلسازی اطلاعات ساختمان تنها جنبه علمی نخواهد داشت. آیا این کنفرانس عرصه‌ای برای تبادل اطلاعات میان سرمایه، صنعت و علم نیز خواهد بود و آیا فضاهایی برای گفتگو و مذاکره در این کنفرانس تدبیر شده است؟
البته رویکرد ما در این کنفرانس تجاری نیست ولی با توجه به حضور کارفرمایان خصوصی و دولتی و شرکت‌های مختلف پیمانکاری این ارتباط خواه‌ناخواه ایجاد خواهد شد. در این کنفرانس نیز مانند بسیاری از کنفرانس‌های مشابه نمایشگاه کوچکی برگزار می‌شود و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات بیم می‌توانند با مشتریان خود به گفتگو و مذاکره بپردازند. در شورای سیاست‌گذاری ما نیز همه رویکردها و جنبه‌های فناوری BIM حضور دارند و چندین پنل هم طراحی شده است و نمایندگان همه دیدگاه‌ها از علمی تا اجرایی و تجاری حاضرند. البته انتظار ما از حضور مسئولان دولتی بیشتر بابت نقشی است که آنها در نهادهای تنظیم‌کننده دارند تا با برنامه‌ریزی بلند مدت، زیرساخت‌های لازم برای ترویج و اجرای این فناوری ایجاد شود. البته قدم اول شناخت این فناوری است چراکه تعابیر و فهم‌های مختلفی در این مورد وجود دارد. از آنجا که کارفرمایان دولتی خود نیز می‌توانند مشتریان این خدمات باشند بایستی در زمان تصمیم‌گیری و قانون‌گذاری جنبه‌های مختلف این فناوری مدنظر قرار گرفته شود.
“انتظار ما از حضور مسئولان دولتی بیشتر بابت نقشی است که آنها در نهادهای تنظیم‌کننده دارند تا با برنامه‌ریزی بلند مدت، زیرساخت‌های لازم برای ترویج و اجرای این فناوری ایجاد شود.”
شعار امسال کنفرانس نیز بر همین اساس “بیم: ضرورت، چالشها و افق‌های پیش‌رو” تعیین شده است. به دنبال این هستیم که در سال اول ضرورت‌ها، الزامات و چالش‌های پیش‌رو مورد بحث قرار بگیرد و دورنمای شفافی از وضعیت بیم ارائه کنیم. همانگونه که در شعار کنفرانس نیز مشخص است ارتباط تجاری در آن چندان مدنظر نیست گرچه این جنبه نیز پیش‌بینی شده است.
نظر به تعویق افتادن این کنفرانس به روز 7 و 8 اسفند، آیا با مشکلات و موانعی جهت برگزاری کنفرانس مواجه بوده‌اید؟
تعویق افتادن این کنفرانس بیشتر از جهت معرفی و آگاهی بخشی در مورد کنفرانس به عموم مخاطبان بود و برای برگزاری آن از نظر اجرایی هیچ مشکلی نداشتیم. در جلسه شورای سیاست‌گذاری، اکثر اعضا از ما خواستند فرصت بیشتری برای دعوت علاقمندان به شرکت و سخنرانی ایجاد شود. البته هم‌اکنون نیز 5 دانشگاه برتر تهران جزو حامیان کنفرانس هستند اما نیاز بود دانشگاه‌های شهرهای دیگر نیز از برگزاری کنفرانس اطلاع کسب کنند و کارهایی در زمینه اطلاع‌رسانی انجام شود که فرصت انجام آن پیش نیامده بود.
این همایش رویکرد بین‌المللی دارد. این رویکرد از چه جنبه‌ای است؟
سعی ما این است که از همین سال اول ،کنفرانس بین‌المللی باشد به این معنی که حتماً سخنرانان خارجی حضور داشته باشند. هم‌اکنون نیز چند مقاله از خارج از کشور به دست ما رسیده است. به هر حال با توجه به شرایط خاص کشور ما، ارتباطات بین‌المللی بسیار دشوار است اما به هر روی به این دلیل که مفهوم فناوری بیم وارداتی است باید از مدعوین خارجی که تجربه بیشتری در این زمینه دارند برای سخنرانی دعوت می‌کردیم. به دنبال آن هستیم که افراد مرتبطی را از سراسر جهان دعوت کنیم؛ که در این زمینه ایرانیان خارج از کشور در اولویت قرار دارند، چراکه نه تنها در جریان فناوری روز بیم هستند، بلکه با شرایط ایران و اولویت‌های اجرایی و قانون‌گذاری هم آشنایی دارند و می‌توانند راهنمای خوبی باشند. از آنها می‌توان به‌عنوان سخنران، مدیر پنل یا در برگزاری کارگاه‌های آموزشی نیز دعوت کرد.
آیا همه ابعاد فناوری بیم در این کنفرانس پوشش داده می‌شود؟
در بخش مقالات علمی محدودیتی وجود ندارد و همه ابعاد فناوری بیم در چرخه عمر پروژه می‌توانند در کنفرانس مطرح شوند؛ البته بیشتر تحقیقات و تجربیاتی که در کشور انجام شده است مربوط به دوره ساخت است. اما در سخنرانی‌ها و پانل‌های تخصصی کنفرانس، از آنجا که تمرکز ما در وهله اول بر روی مفاهیم فناوری بیم و در وهله دوم بر روی ضرورت‌ها، چالشها و افق‌های پیش‌روی راه‌اندازی بیم در ایران است تمرکز مباحث را بر روی این محورها قرار خواهیم داد.
موضوعی که امروز در صنعت بیم در دنیا مطرح است ارائه تعابیر و ادعاهای نادرست از بیم و توانمندی‌های افراد و شرکت‌ها در این حوزه است (BIM WASH) .البته این مسئله ناشی از وجود جنبه‌های مختلف و گوناگون این فناوری است و ریشه در سطح پایین دانش عمومی جامعه متخصصین و کارفرمایی در این زمینه و فضای رقابتی و تجاری دارد. به نحوی که بسیاری مدلسازی سه‌بعدی را بیم تلقی می‌کنند و برخی دیگر مدیریت اطلاعات را بیم تلقی می‌کنند. شما در این کنفرانس تدابیری برای این مبحث اندیشیده‌اید؟
معرفی فناوری بیم جزو اولویت‌های این کنفرانس است و اولین سخنرانی ما نیز به همین مبحث می‌پردازد و در دیگر سالن‌های کنفرانس نیز در زمان این سخنرانی برنامه‌ای نخواهیم داشت. در گام نخست همه باید ببینند چه چیزی بیم است و چه چیزی بیم نیست. در این زمینه باید به یک ادبیات ذهنی یکسانی برسیم و بر سر ادبیات و اصول به اشتراک دست پیدا کنیم. بخش دیگری از کنفرانس سخنرانی‌های آموزشی است و حتی در فکر افزودن یک نیم روز به کنفرانس تنها به جهت برگزاری کارگاه‌های آموزشی هستیم. این دیدگاهی است که دنبال می‌کنیم و امیدواریم که به خوبی اجرایی شود.
پس برای آموزش نیروی انسانی نیز در این کنفرانس برنامه‌هایی دارید؟
حتماً، یکی از چالش‌هایی مورد بررسی در کنفرانس همین زیرساخت‌های نیروی انسانی و تخصصی است. یعنی اولاً این فناوری باید به درستی درک شود و درثانی باید به درستی پیاده‌سازی شود. البته مسلم است که یک نیم روز کارگاه کفایت نمی‌کند و تنها نقشی ترویجی در کنفرانس دارد. این برنامه می‌تواند افراد مسئول و نهادهای دانشگاهی را متوجه لزوم تغییر در واحدهای درسی کند، که این خود کمکی در جهت تربیت نیروی متخصص است و شاید خروجی بالقوه آن تعریف رشته دانشگاهی جدیدی در زمینه بیم باشد. بحث نیروی متخصص بسیار مهم است و شاید لازم باشد گواهینامه‌های تخصصی در این زمینه طراحی شود و البته گواهینامه‌های طراحی شده معتبری در دنیا وجود دارد و از آنها می‌توان بهره گرفت.
“درگام نخست همه باید ببینند چه چیزی بیم است و چه چیزی بیم نیست. در این زمینه باید به یک ادبیات ذهنی یکسانی برسیم و بر سر ادبیات و اصول به اشتراک دست پیدا کنیم.”
برخی کشورها تجربیاتی در زمینه استانداردهای بیم داشته‌اند. برای مطرح شدن این استانداردها و بومی‌سازی آنها چه راهکاری وجود دارد؟
در این زمینه نیز گفتگوهایی در شورای سیاست‌گذاری انجام شد و برنامه این است که فراخوان راه‌اندازی انجمن بیم ایران در کنفرانس داده شود. این انجمن ملی هیچ وابستگی به نهادها و سازمان‌های دولتی و مؤسسات دانشگاهی نخواهد داشت و اعضای آن آینده این رشته را می‌سازند. اگر به انجمنی پویا تبدیل شود به مانند نقشی که انجمن بین‌المللی SAVE در مورد مهندسی ارزش دارد، این انجمن می‌تواند نقش پررنگی در توسعه و ترویج عملی فناوری بیم در سطح ملی ایفا کند. در آن صورت حتی ما آمادگی داریم برگزاری این کنفرانس را به این انجمن تفویض کنیم. این انجمن به نوعی نتیجه این کنفرانس خواهد بود که در بسیاری از بحث‌های کلان فناوری بیم وارد شده و سیاست‌گذاری می‌کند. این انجمن می‌تواند دوره‌های آموزشی فناوری بیم برگزار کرده و در این زمینه به تعریف استانداردها و صدور گواهینامه‌های مرتبط بپردازد.
با این اوصاف چشم‌انداز و برنامه‌های پس از این کنفرانس را چگونه می‌بینید؟
سندی در وزارت راه و شهرسازی و برخی بخش‌های دیگر در حال تدوین است که نقشه راه و مسیر فناوری بیم را ترسیم می‌کند. امیدواریم که در مورد انتشار آن عجله نشود و مطالعات آن به صورت ریشه‌ای انجام شود. برنامه ما نیز این است که متناسب با همان سند برنامه‌های بعدی و موضوعات کنفرانس را تعیین کنیم. این موضوع در جلسات شورای سیاست‌گذاری هم مطرح شد و منتظریم بعد از برگزاری اولین کنفرانس و شنیدن همه نظرات، سیاست و نقشه‌راه را برای سال‌های آینده تدوین کنیم.
“نهادینه شدن و الزامی شدن فناوری بیم بیش از هر چیز به این برمیگردد که چگونه زیرساخت‌ها آماده شده است و آیا همه ابعاد الزامی شدن یک فناوری نوین دیده شده است یا خیر. باید با یک دید جامع به تجربه انگلستان و دیگر کشورهایی که فناوری بیم را الزامی کردند نگریست تا از اشتباهات دوری شود.”
نهادینه شدن و الزامی شدن فناوری بیم بیش از هر چیز به این برمیگردد که چگونه زیرساخت‌ها اجرا شده است و آیا همه ابعاد الزامی شدن یک فناوری نوین دیده شده است یا خیر. باید با یک دید تاریخی به تجربه انگلستان و دیگر کشورهایی که فناوری بیم را الزامی کردند نگریست تا از اشتباهات دوری شود. باید ببینیم چه اتفاقاتی افتاده است و چه مسیری طی شده است. مثلاً در بحث مهندسی ارزش در آمریکا سال‌ها قبل از اجباری شدن و قبل از اینکه وارد قوانین و مقررات شود ابتدا انجمن بین‌المللی SAVE بوجود آمد و دوره‌های تخصصی آموزش مهندسی ارزش طراحی شد و گواهینامه‌های مرتبط برای کسانی که می‌خواستند خدمات مرتبط با مهندسی ارزش بدهند تدوین شد. تنها کسانی می‌توانستند این خدمات را ارائه دهند که قبلاً این گواهینامه‌ها را دریافت کرده بودند. در مورد خدمات فناوری بیم در ایران نیز باید همین مسیر پیموده شود.
تهیه شده توسط:صابر صادقی